01:23:00 26-03-2014
იოსიფ ბროდსკი - “ანდრეი პლატონოვის “ქვაბულის” ბოლოსიტყვაობა”
სამოთხის იდეა ადამიანური აზროვნების ლოგიკურ დასასრულს წარმოადგენს იმ გაგებით, რომ უფრო შორს ეს აზროვნება ვერ მიდის; რადგანაც აღარაფერია სამოთხის მიღმა, აღარაფერი ხდება. და ამიტომაც შეიძლება ითქვას, რომ სამოთხე – ჩიხია; ესაა უკანასკნელი თვალის შევლება სივრცეზე, საგნის დასასრული, მთის მწვერვალი, პიკი, საიდანაც ვეღარსად გადააბიჯებ, მხოლოდ ქრონოსში – სწორედ ამიტომაც შემოჰყავთ ხოლმე მარადიული ცხოვრების ცნება. იგივე შეიძლება ითქვას ჯოჯოხეთის შესახებაც.
ჩიხში ყოფიერება არაფრით არაა შეზღუდული და თუკი წარმოვიდგენთ, რომ იგი იქაც განსაზღვრავს ცნობიერებას და თავის საკუთარ ფსიქოლოგიას უდებს სათავეს, აღმოჩნდება, რომ ეს ფსიქოლოგია, უპირველეს ყოვლისა, ენაში გამოიხატება. საერთოდ, უნდა აღინიშნოს, რომ სასურველ თუ უკვე მოპოვებულ უტოპიაზე საუბრების პირველ მსხვერპლად გრამატიკა იქცევა ხოლმე, რადგანაც ენა, როცა აზრს ვერ მისდევს, კავშირებით კილოში ინთქმება და ზედროული კატეგორიებისა და კონსტრუქციებისკენ ილტვის; ამის შედეგად, ყველაზე მარტივ არსებით სახელებსაც ფეხქვეშ ნიადაგი ეცლებათ და მათ გარშემო პირობითობის ორეოლი ჩნდება.
ჩემი აზრით, ამგვარია ანდრეი პლატონოვის ენა. წარმატებით შეიძლება ითქვას, რომ მას რუსული ენა აზრობრივ ჩიხში შეჰყავს, ან (უფრო ზუსტად) თავად ენაში ამჟღავნებს ჩიხის ფილოსოფიას. თუკი ეს გამონათქვამი სანახევროდ მაინცაა მართებული, მაშინ პლატონოვი ჩვენი დროის უდიდეს მწერლად უნდა ვაღიაროთ, რადგანაც გრამატიკაში აბსურდის არსებობა პირად ტრაგედიაზე კი არა, მთლიანად ადამიანური რასის ტრაგედიაზე მიანიშნებს.
ჩვენს დროში მიღებული არაა მწერლის განხილვა სოციალური კონტექსტისგან მოწყვეტით და პლატონოვიც ყველაზე შესაფერისი ობიექტი იქნებოდა ამგვარი ანალიზისთვის, რომ არა ენისადმი მისი დამოკიდებულება, რომელიც გასცდა იმ უტოპიის (რუსეთში სოციალიზმის მშენებლობა) საზღვრებს, რისი მოწმეცა და მემატიანეც პლატონოვი იყო “ქვაბულში”. “ქვაბული” ძალზე პირქუში ნაწარმოებია და მკითხველი დათრგუნული ხურავს წიგნს. იმ მომენტში ფსიქიკური ენერგიის ფიზიკურად გარდაქმნის შესაძლებლობა რომ ყოფილიყო, წიგნის წაკითხვის შემდეგ, პირველ რიგში, არსებული მსოფლიო წყობა უნდა დაგვენგრია და ახალი დროება გამოგვეცხადებინა.
ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ პლატონოვი ამ უტოპიის (რეჟიმის, კოლექტივიზაციისა და ა.შ.) მტერი იყო. ერთადერთი, რაც სერიოზულად შეიძლება ითქვას პლატონოვის სოციალური კონტექსტის შესახებ, ის გახლავთ, რომ იგი ამ უტოპიის ენაზე წერდა, თავისი ეპოქის ენაზე; და ყოფიერების არცერთი ფორმა არ ახდენს ცნობიერების დეტერმინირებას ისე, როგორც ენა. მაგრამ თანამედროვეთაგან განსხვავებით – ბაბელი, პილნიაკი, ოლეშა, ზამიატინი, ბულგაკოვი, ზოშჩენკო, რომლებიც მეტ-ნაკლებად სტილისტური გურმანობით იყვნენ დაკავებული, ანუ ყოველი მათგანი ენას თავისი წესებით ეთამაშებოდა (ეს კი, ბოლოს და ბოლოს, ესკაპიზმის ერთგვარი ფორმაა) – პლატონოვმა თავი დაუმორჩილა ეპოქის ენას, ერთხელ ჩაიხედა მასში და ისეთი სიღრმეები დაინახა, რომ აღარ შეეძლო ლიტერატურის ზედაპირზე ელივლივა, ეხლართა სიუჟეტი ან გატაცებულიყო ტიპოგრაფიული ძიებებითა და სტილისტური მაქმანებით.
რა თქმა უნდა, თუკი პლატონოვის სტილის გენეალოგიის გარკვევას შევეცდებით, აუცილებლად მოგვიწევს გავიხსენოთ წმინდანთა ცხოვრებანი, ლესკოვი თავისი ანდრეზულობით და დოსტოევსკი გაუთავებელი ბიუროკრატიზმებით. მაგრამ პლატონოვის შემთხვევაში საუბარი არაა მემკვიდრეობითობაზე, ან რუსული ლიტერატურის ტრადიციებზე, არამედ იმის შესახებ, თუ როგორაა იგი დამოკიდებული რუსული ენის სინთეტიკურ (უფრო ზუსტად, არაანალიტიკურ) არსზე და იგი – ხშირად წმინდა ფონეტიკური ალუზიების ხარჯზე – ყოველგვარ რეალურ შინაარსს მოკლებული ცნებების გაჩენას განაპირობებს. პლატონოვს ყველაზე ელემენტარული ხერხებითაც რომ ესარგებლა, მისი “მესიჯი” მაინც ქმედითი იქნებოდა და ქვემოთ ვიტყვი, რატომაც. მაგრამ მისი მთავარი იარაღი ინვერსია იყო; იგი სრულიად ინვერსიულ ენაზე წერდა; უფრო ზუსტად – ენისა და ინვერსიის ცნებებს შორის პლატონოვმა ტოლობის ნიშანი დასვა და ვერსიამ კი უფრო მეორეხარისხოვანი, დამხმარე როლი იკისრა. ამ აზრით პლატონოვის ერთადერთ რეალურ მეზობლად, ენობრივი თვალსაზრით, მე “სტოლბცი”-ს პერიოდის ზაბოლოცკის დავასახელებდი.
თუკი კაპიტან ლებიადკინის ტარაკანაზე დაწერილი ლექსის გამო დოსტოევსკი პირველ აბსურდისტად შეგვიძლია მივიჩნიოთ, უროსმცემელი დათვის სცენის გამო პლატონოვი პირველ სერიოზულ სიურეალისტად უნდა ვაღიაროთ. პირველს ვამბობ კაფკას მიუხედავად, რადგანაც სიურეალიზმი სულაც არაა ესთეტიკური კატეგორია, რომელიც ჩვენს წარმოდგენაში, როგორც წესი, ინდივიდუალისტურ მსოფლხედვას უკავშირდება, არამედ ფილოსოფიური ცოფის ფორმაა, ჩიხის ფსიქოლოგიის პროდუქტი. პლატონოვი არ იყო ინდივიდუალისტი, პირიქით: მისი ცნობიერება მასობრიობითა და მომხდარის აბსოლუტურად იმპერსონალური ხასიათით იყო დეტერმინირებული. ამიტომაც მისი სიურეალიზმიც ზეპიროვნულია, ფოლკლორულია და გარკვეული თვალსაზრისით, ახლოსაა ანტიკურ (ანუ ნებისმიერ) მითოლოგიასთან, სიურეალიზმის კლასიკურ ფორმას რომ წარმოადგენს. აბსურდის ფილოსოფიის გამომხატველებად პლატონოვთან ეგოცენტრული ინდივიდუუმები კი არ გვევლინებიან, რომელთაც თავად ღმერთი და ლიტერატურული ტრადიცია ამარაგებს კრიზისული ცნობიერებით, არამედ ტრადიციულად უსულო მასა, და ამის გამო ეს ფილოსოფია უფრო დამაჯერებელი და თავისი მასშტაბითაც აუტანელი ხდება. კაფკასგან, ჯოისისგან, ან ვთქვათ, ბეკეტისგან განსხვავებით, თავიანთი “ალტერ ეგო”-ების სრულიად ბუნებრივ ტრაგედიებზე რომ მოგვითხრობენ, პლატონოვი ერის შესახებ გვიამბობს, რომელიც, გარკვეულწილად, თავის ენას შეეწირა მსხვერპლად, უფრო სწორად, თავად ენის ამბავს გვიყვება. ამ ენამ ფიქტიური სამყარო შექმნა, რის გამოც გრამატიკულ დამოკიდებულებაში გადავარდა.
მე მგონი, ამიტომაა შეუძლებელი პლატონოვის თარგმნა და გარკვეული თვალსაზრისით გაუმართლა კიდეც იმ ენას, რომელზედაც მას ვერ თარგმნიან. და მაინც, უნდა მივესალმოთ ამ ენის აღდგენის, ხელახლა შექმნის ნებისმიერ ცდას, ენისა, რომელიც დროის, სივრცის, თავად ცხოვრებისა და სიკვდილის კომპრომეტირებას ახდენს – უნდა მივესალმოთ არა “კულტურის” მოსაზრებათა გამო, არამედ მხოლოდ იმიტომ, რომ ჩვენ, ბოლოს და ბოლოს, სწორედ ამ ენაზე ვლაპარაკობთ.
0