ქართული მუსიკის ისტორია

არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი ნივთიერი კულტურის ძეგლებისა და წერილობითი წყაროების გამოკვლევების საფუძველზე შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ქართველი ერის სამუსიკო კულტურის დასაბამი დაახლოებით სამი ათასწლეულის სიღრმეში იკარგება.

1930 წელს ქალაქ მცხეთაში, კერძოდ, სამთავროში აღმოჩენილ ძველ სამარხებში უამრავ ყოფით ნივთთან ერთად ნაპოვნი იქნა გედის წვივის ძვლისაგან დამზადებული პატარა უენო სალამური, რომელიც სავარაუდოდ ძვ. წ. XV-XIII საუკუნეებს განეკუთვნება.

XX საუკუნის 70-იან წლებში ყაზბეგის რაიონში აღმოაჩინეს უძველესი საკრავების – ბობღნის, ქნარისა და ჩანგის თრიალეთის ვერცხლის თასი.

გამოსახულებები, რომლებიც, სავარაუდოდ, ძვ. წ. -მდე XI-X საუკუნეებშია შესრულებული. ჩანგი შუმერულ ბარელიეფზე გამოსახული საკრავის მსგავსია (ძვ. წ. III ათასწლეული).

ქართული ხალხური მუსიკის უძველეს წარმომავლობას ადასტურებს არქაული ჭედური ხელოვნების ნიმუშებიც: თრიალეთის ვერცხლის თასი (ძვ. წ. II ათასწლეულის შუასაუკუნეები), სამთავროს ბრინჯაოს სარტყელი (ძვ. წ. VIII-VII ს.ს.) და «ყაზბეგის განძად» წოდებული ბრინჯაოს ითიფალური ებები (ძვ. წ. VII-VI ს.ს.).

თრიალეთის ვერცხლის თასზე აღბეჭდილია ქართული მუსიკის ერთ-ერთ ყველაზე არქაულ სახეობად მიჩნეული ფერხული, რომელიც ნაყოფიერების უძველესი ღვთაებისადმია მიძღვნილი. ამგვარი რიტუალების გადმონაშთები ჩვენამდე ზოგიერთი საფერხულო სიმღერის სახითაა მოღწეული («ადრეკილა», «საქმისა», «მელია ტელეფია» და ა.შ.).

სამთავროს ბრინჯაოს სარტყელზე გამოსახულია ქართული ფერხულის ერთ-ერთი უძველესი ნიმუში – მონადირეთა ცეკვა, რომელიც ახალი მთვარის ფონზე სრულდება. ეს დეტალი უძველეს სარწმუნოებრივ წარმოდგენებს უკავშირდება: მთვარეს ქართველთა წარმართულ ღვთაებათა პანთეონში ადრე უზენაესის ადგილი ეჭირა. ცეკვები და სიმღერები მთვარის შუქზე მრავლადაა შემორჩენილი საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებში (ქართლ-კახეთში ქალთა რიტუალური ჰიმნი «დიდება», სვანური ფერხული «შუშპარი», და სხვ.).

„ყაზბეგის განძი“ წარმოადგენს ბრინჯაოს ითიფალურ ფიგურათა კომპლექსს, რომელიც, მეცნიერთა აზრით, ქართული ეპოსის უძველესი ნიმუშის - «ამირანიანის» გამოძახილია. თითოეული ება გარკვეული დრამატურგიული ფუნქციის მატარებელია და სამთავროს ბრინჯაოს სარტყელი «ამირანიანის» სიუჟეტური განვითარების ლოგიკას შეესატყვისება.

გარდა არქეოლოგების მიერ აღმოჩენილი ნივთიერი მასალისა, ქართული მუსიკის ისტორიული ძირების შესახებ მოგვეპოვება წერილობითი წყაროებიც.

უძველეს ცნობაში ქართველთა წინაპრების მუსიკალური კულტურის შესახებ (ძვ. წ. VIIIს.) ასურეთის მეფე სარგონი, რომელმაც ძვ. წ. 714 წელს დაიპყრო ურარტუს ერთ-ერთი სამთავრო მანა (ქართველი მოსახლეობით), აღფრთოვანებული აღწერს ამ ხალხის მაღალ კულტურას, მდიდარ ცხოვრებას და განსაკუთრებით აღნიშნავს, რომ ეს

ხალხი შრომას «მხიარული სიმღერებით» ახალისებდა. მართალია, ეს ცნობა არაფერს გვეუბნება ამ სიმღერების მუსიკალური იერის შესახებ, მაგრამ ცხადია, რომ ეს იყო შრომის სიმღერები.

ბერძენი ისტორიკოსი ქსენოფონტე (ძვ. წ. IVს.) თავის ნაშრომში «ანაბაზისი» მოგვითხრობს ქართველთა შორეული წინაპრების – მოსინიკების ბრძოლის შესახებ: «...მას შემდეგ, რაც ისინი გამწკრივდნენ, ერთმა მათგანმა დაიწყო, ხოლო ყველა დანარჩენი მღერით რიტმულად მიაბიჯებდა». ბრძოლის ბოლოს კი «თავები მოსჭრეს მოკლულებს და განსაკუთრებული ყაიდის ცეკვა-სიმღერები» დაიწყეს. ის, თუ რა მოეჩვენა ქსენოფონტეს «განსაკუთრებულად», ბერძნულისაგან განსხვავებულად, მეცნიერულად ვერ საბუთდება (ზოგიერთის აზრით, შეაძლოა, ამ «განსაკუთრებულობის» შტაბეჭდილება მრავალხმიანობას გამოეწვია), თუმცა ამ ცნობიდან ის მაინც ირკვევა, რომ ქართველებს იმ პერიოდში სალაშქრო სიმღერა-ცეკვები ჰქონიათ, რომლებსაც ერთი მომღერალი იწყებდა, ხოლო შემდეგ მას გუნდი უერთდებოდა.

… ჩვ. წ. IV საუკუნიდან საქართველოში ქრისტიანობის შემოსვლასთან ერთად იწყება ქრისტიანული სასულიერო მუსიკის ისტორია. ბიზანტიიდან და სირია-პალესტინიდან შემოსულმა ღვთისმსახურების წესმა თან მოიტანა ერთხმიანი გალობა. მაგრამ, იმის გათვალისწინებით, რომ ქართველებმა უკვე VI საუკუნიდან ქართულად დაიწყეს ღვთისმსახურების წესის აღსრულება, თავისი მრავალხმიანი მუსიკალური ტრადიციებიდან გამომდინარე, თვითმყოფადი ქართული ქრისტიანული გალობაც, სავარაუდოდ, ამ პერიოდში ჩამოაყალიბეს. IX-XI საუკუნეებში ქართულმა გალობამ განვითარების მაღალ საფეხურს მიაღწია, რასაც არაერთი ცნობილი ჰიმნოგრაფის მოღვაწეობა ადასტურებს. მათ შორის განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს მიქაელ მოდრეკილს, რომელმაც 978-988 წლებში სამუსიკო ნიშნებით თანდართული ქართული საგალობლების კრებული შეადგინა. ამ კრებულით დასტურდება, რომ IX-X საუკუნეებში ქართველებს ჰქონდათ საკმაოდ განვითარებული ორიგინალური სამუსიკო დამწერლობა, რაც ასევე ორიგინალურ სტილზეც (მკვლევართა აზრით — მრავალხმიანზე) მეტყველებს.

XI-XII საუკუნეებს საქართველოში «ოქროს ხანას» უწოდებენ, რადგან ამ დროს მოხდა ქვეყნის პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრების არნახული აყვავება. ცნობები ამ ეპოქის მუსიკალური კულტურის შესახებ მოიპოვება როგორც საქართველოს ისტორიის მატიანეში - «ქართლის ცხოვრებაში», ასევე მხატვრული სიტყვის ოსტატების – შოთა რუსთაველის, შავთელის, ჩახრუხაძის, მოსე ხონელის, სარგის თმოგველის, იოანე პეტრიწისა და სხვათა შემოქმედებაში, საიდანაც ირკვევა, რომ მუსიკა ამ ეპოქაში ხელოვნების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი დარგი ყოფილა. იგი ყველგან ისმოდა: სამეფო კარზე მომღერალნი ასრულებდნენ პოემებსა და ოდებს სხვადასხვა საკრავების თანხლებით (როგორც ჩასაბერის, ისე სიმებიანის და დასარტყამის); მუსიკა მიღებული იყო ნადირობისას, ომში, ქორწილში, გლოვაში და სახალხო ზეიმების დროსაც. ამ პერიოდის ლიტერატურულ ძეგლებში დაცული ადამიანის ხმის აღმნიშვნელი ტერმინებისა თუ საკრავთა სახელწოდებების სიუხვე თავისთავად მეტყველებს მაღალი დონის მრავალხმიანი სასიმღერო და ინსტრუმენტული მუსიკის მქონე ქართულ კულტურაზე.

XIII საუკუნის პირველი მეოთხედიდან საქართველოს ძნელბედობის ხანა დაუდგა. იგი მონღოლებისა და სხვა დამპყრობთა სათარეშოდ გადაიქცა. ჩვენ ფაქტიურად არ მოგვეპოვება XIII-XVI საუკუნეების მუსიკალური ცხოვრების ამსახველი მასალები.

 XVII საუკუნეში საქართველოში სპარსული ჰეგემონიის ხანა იწყება. მეფის სასახლეში სპარსული ენა, სპარსული ლიტერატურა და სპარსული მუსიკა ისმის. ამის შესახებ წერს XVII საუკუნის ცნობილი ფრანგი მოგზაური შარდენი, რომელიც საქართველოში მოგზაურობისას დაესწრო ვახტანგ V-ის სასახლეში გამართულ საქორწილო ზეიმს. მისი აღწერიდან ჩანს, რომ ქორწილში, როგორც ტრადიციები, ასევე მუსიკაც სპარსული იყო. როგორც ჩანს, მას არ ჰქონდა ინფორმაცია ქართული მუსიკის შესახებ, რაც იმ დროისათვის სავსებით ბუნებრივი იყო.

XVII საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედსა და XVIII საუკუნის I ნახევარში ქართული მუსიკალური კულტურისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა ნიჭიერი და პატრიოტი მეფეების - არჩილ II-ის, ვახტანგ VI-ის, თეიმურაზ II-ის ლიტერატურულ მოღვაწეობას. მათი შემოქმედება გარკვეულწილად იმ პერიოდის სამუსიკო კულტურის ისტორიული წყაროს ფუნქციასაც ასრულებს, რამდენადაც მათში მოთხრობილია არაერთი ქართული სიმღერის, საკრავის, თუ მუსიკასთან დაკავშირებულ წეს-ჩვეულებათა შესახებ. ამ მხრივ განსაკუთრებით საყურადღებოა არჩილის «დღისა და ღამის გაბაასება» და «სარკე თქმულთა». ასევე მნიშვნელოვანია ქართველი მეცნიერის, ლექსიკოგრაფის, მწერლისა და პოლიტიკური მოღვაწის – სულხან-საბა ორბელიანის წვლილი ქართულ მუსიკალურ ხელოვნებაში. მისი ლექსიკონი «სიტყვის კონა», რომელიც მოიცავს მრავალ ძვირფას ცნობას ქართული მუსიკისა და მუსიკალური ტერმინოლოგიის შესახებ, ქართველი მუსიკის ისტორიკოსებისათვის სამაგიდო წიგნია.

XIX საუკუნის I ნახევრის წერილობითი წყაროებიდან აღსანიშნავია მრავალმხრივი ქართველი მოღვაწის – იოანე ბატონიშვილის ორი ნაწარმოები: «კალმასობა» და «მუსიკის სახელმძღვანელო». ეს უკანასკნელი ჩვენამდე ფრაგმენტის სახითაა მოღწეული, «კალმასობა» კი ვრცელი ენციკლოპედიური ხასიათის ნაშრომია, რომელშიც ავტორი განიხილავს როგორც საერო ისე – სასულიერო მუსიკის საკითხებსაც, ქართული გუნდის აღნაგობას და სხვა. ასევე გვაწვდის საინტერესო მასალას ძველი ქართული მუსიკის მოღვაწეთა შესახებ.

XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან საქართველოში ეროვნული კულტურის აღორძინების ხანა დაიწყო. გაიზარდა ინტერესი ხალხური მუსიკის მიმართაც. იწყება ბრძოლა ქართული საეკლესიო გალობისა და ხალხური სიმღერის აღსადგენად საზოგადოებაში მათი დანერგვის მიზნით. ამ პერიოდის თვალსაჩინო მუსიკოს-მოღვაწეთაგან გამოირჩევა პოეტი, ლიტერატორი, მუსიკათმცოდნე და საზოგადო მოღვაწე დავით მაჩაბელი. მის ნაშრომთაგან აღსანიშნავია «ქართველთა ზნება», რომელიც მიძღვნილია ქართული სიმღერა-გალობის ძირეული საკითხებისადმი. გალობის ავტორისეული განმარტება დღესაც სამაგალითოდაა მიჩნეული.

1860 წელს თბილისში დაარსდა «ქართული გალობის აღმადგინებელი კომიტეტი», რომლის უმთავრესი მიზანი იყო საეკლესიო საგალობლების ჩაწერა და გამოცემა, აგრეთვე მათი პოპულარიზაცია მგალობელთა გუნდების მეშვეობით. ამ კომიტეტის ერთ-ერთმა წარმომადგენელმა ფილიმონ ქორიძემ ნოტებზე გადაიტანა მრავალი საგალობელი, «იოანე ოქროპირის წირვის წესი», «ბასილი დიდის წირვის წესი», სამწუხრო საგალობლები, ძლისპირები და სხვა; ვასილ კარბელაშვილმა - «მწუხრი» და «ცისკარი», მიხეილ იპოლიტოვ-ივანოვმა - «იოანე ოქროპირის წირვის წესი», ა. მოლოდინაშვილმა «საშობაო საგალობლები» და ა.შ. პარალელურად მიმდინარეობდა ხალხური მუსიკის ნიმუშების ჩაწერა; გამოიცემოდა კრებულები, კერძოდ: მ. მაჭავარიანის «სამშობლო ხმები» (1878), ა. ბენაშვილის «ქართული ხმები» (1886), ზ. ჩხიკვაძის «სალამური» (1896), ია კარგარეთელის ორი კრებული (1899 და 1909), დ. არაყიშვილის არაერთი კრებული (1906, 1908, 1916), ზ. ფალიაშვილის კრებული (1910) და სხვა.

ხალხური სიმღერებისა და საეკლესიო საგალობლების შეკრება და გამოცემა განსაკუთრებული ინტენსივობით საქართველოში დღევანდელ ეტაპზე გრძელდება.

poliphony.ge