დიდი ქართველი მწერალი იაკობ ხუცესი

იაკობ ხუცესი ჩვენამდე მოღწეული ერთ-ერთი უძველესი ქართული ლიტერატურული ძეგლის „შუშანიკის წამების“ (სრული სახელწოდება - „წამებაჲ წმიდისა შუშანიკისი დედოფლისაჲ“) ავტორია. მისი ცხოვრები შესახებ ბევრი ცნობა არ არის შემონახული. ნაწარმოების მიხედვით ჩანს, იაკობი იყო თავის მიერ აღწერილი ამბების მოწმე და მონაწილე. ის გახლდათ, ქვემო ქართლის პიტიახშის ვარსქენის მეუღლის, დედოფალ შუშანიკის უახლოესი თანამდგომელი, ქვემო ქართლის საპიტიახშოს კარის ხუცესი. იგი იყო გავლენიანი პირი. 

შუშანიკის წამება დაწერილი უნდა იყოს 476-483 წლებში. VI საუკუნის დამდეგს იხსენიება ცურტავის ეპისკოპოსი იაკობი. ცურტავი მდებარეობდა რუსთავსა და ბოლნისს შორის, მდინარეების ქციისა და მაშავერის შესართავთან, ქვემო ქართლში. ამან მეცნიერთა ნაწილს აფიქრებინა, რომ „შუშანიკის ცხოვრების“ აღმწერი იაკობ ხუცესი, შესაძლოა შემდეგში გამხდარიყო ცურტავის ეპისკოპოსი. სავსებით დარწმუნებით ძნელია ამის მტკიცება. ამიტომ, სჯობს გენიალური თხზულების ავტორი იაკობ ხუცესად მოვიხსენოით, რაც დამანდვილებით ვიცით. 

როგორც ვთქვით, „შუშანიკის წამება“ ჩვენამდე მოღწეული ერთ-ერთი უძველესი ძეგლია. უფრო ძველი უნდა იყოს „კოლაელ ყრმათა წამება“ (ბიძინა ჩოლოყაშვილი) და „წმინდა ნინოს ცხოვრება“ (არა ერთი მკვლევარი), რომლებმაც შემდგომ ეპოქებში განიცადეს ცვლილებები. კიდევ უფრო ძველი უნდა იყოს „ფარნავაზის ცხოვრება“.

ნაწარმოების მიხევით კარგად ჩანს, რომ იაკობ ხუცესს მანამდეც უნდა ჰქონოდა დაწერილი სხვა თხზულებაც. თავად „შუშანიკის წამებაც“ არ არის ჩვენამდე სრული სახით მოღწეული, უნდა აკლდეს დასაწყისი. თხზულებამ განიცადა ცვლილებები მომდევნო ხანის გადამწერთა მხრიდან. მისი ყველაზე ძველი შემორჩენილი ხელნაწერი XI საუკუნისაა. ტექსტში, მაგალითად, აღარ გვხვდება „ხანმეტობის“ კვალი. არსებობს „შუშანიკის“ წამების მეორე, მოკლე რედაქციაც, ისიც XI საუკუნის ხელნაწერითაა შემორჩენილი. 

თხზულების ავტორი მეტად განსწავლული და ძალიან ნიჭიერი პიროვნებაა, ის შესანიშნავად გვიამბობს ამბავს, ბრწყინვალედ გადმოგვცემს დიალოგებს, მშვენივრად ხატავს ნაწარმოების გმირთა ფსიქოლოგიურ პორტრეტებს, აქვს მდიდარი ლექსიკა, ძალიან კარგად აღწერს გარემოს, აღვსილია პატრიოტული გრძნობით და არის სარწმუნოების ჭეშმარიტი მსახური, კარგი მეგობარი. ნაწარმოები არ არის მხოლოდ მშრალი ჰაგიოგრაფიული თხზულება, რომელიც მარტვილის წამების ფაქტებს აღწერს, ის მდიდარი ლიტერატურული ძეგლია, რომელშიც სრული სარწმუნოებრივი კანონების დაცვით, შესანიშნავად მოთხრობილია მოქმედ გმირთა ადამიანური განცდების, ისტორიული მოვლებებისა და მაშინდელი საქართველოს რეალური ცხოვრების შესახებაც. 

ეს თხზულება უძველეს დროშივე თარგმნეს სომხურად, მაგრამ სომხურ თარგმანს აკლია გეოგრაფიულ ადგილთა დასახელებანი, ალბათ, გასაგები მიზეზების გამო.

მახსენდება ჩვენი თაობის ერთ-ერთი საყვარელი პროფესორის, აწ განსვენებული ლევან მენაბდის ნაამბობი. სომხეთში, ერევანში ტარდებოდა დიდი საერთაშორისო სიმპოზიუმი, მიძღვნილი ძველი ლიტერატურის საკითხებისადმი. სომხეთს სწვეოდნენ ძველი ლიტერატურის სპეციალისტები მთელი მსოფლიოდან. 

ბატონი ლევანი რომ ჩავიდა სომხეთში, დააბინავეს სასტუმროში. ნომერში მას დახვდა სიმპოზიუმის პროგრამა, წაიკითხა და რას ხედავს... პირველ საკითხად გამოტანილი იყო რომელიღაც სომეხი მეცნიერის, გვარი არ მახსოვს, მოხსენება, დაახლოებით ამგვარი სათაურით - „შუშანიკის წამება, უძველესი სომხური ლიტერატურული ძეგლი“.

რა თქმა უნდა, ასეთ სიყალბეს ძველი ქართული ლიტერატურის მკვლევარი, პატრიოტი და სამართლიანი კაცი ვერ შეურიგდებოდა... 

მან პროტესტი გამოთქვა და განაცხადა, რომ საჯაროდ, სიმპოზიუმზე, უცხოელი სტუმრების თვალწინ ამხელდა სიყალბეს. ქართველ მეცნიერს ნომერში ეწვია, როგორც მახსოვს, სომხეთის უმაღლესი ხელისუფლების წარმომადგენელი და სთხოვა სიმპოზიუმზე არ გამოეთქვა პროტესტი, სამაგიეროდ აღნიშნულ მოხსენებას ამოიღებდნენ დღის წესრიგიდან და პროგრამასაც ახლიდან დაბეჭდავდნენ, რომელშიც არ იქნებოდა ამგვარი რამ და ისე დაურიგებდნენ უცხოელ სტუმრებს.

მეგობარი ხალხის შერცხვენას მოერიდა კეთილშობილი ქართველი კაცი. ყველა სომეხი ხომ არ არის შოვინისტი ან ყალბისმქმნელი, სომეხი ხალხი კარგი ხალხია.

მართლაც, ახალი პროგრამები დაბეჭდეს და „შუშანიკის წამების“ „სომხურობაზე“ თუ მისი „ავტორის სომხობაზე“ კრინტიც არავის დაუძრავს.

სიმპოზიუმის წევრებისათვის თარგმანი მიმდინარეობდა სომხურ, რუსულ, ფრანგულ, ინგლისურ ენებზე, ყველა ენაზე, რომელი ქვეყნიდანაც კი სტუმარი იყო ჩასული. რა თქმა უნდა, ბატონი ლევანი ქართულის გარდა სხვა ენაზეც, თუნდაც რუსულად შესანიშნავად გაიგებდა გამომსვლელთა მოხსენებას, მაგრამ... 

ბატონი ლევანი გამოვიდა, რამდენიმე ენაზე მიესალმა დამსწრეებს და მოხსენება განაგრძო ქართულად. რა თქმა უნდა, ქართული არ იცოდა სტუმართა აბსოლუტურმა უმრავლესობამ, როგორც ვთქვი, თარგმანი კი ქართულიდან არ მიმდინარეობდა. სტუმრები დაიბნენ, მასპინძელ-ორგანიზატორები კი გაშრნენ, ალბათ. რამდენიმე ფრაზის მერე ბატონი ლევანი გაჩერებულა, უთქვამს, რომ კარგი იქნებოდა უძველეს ქართულ ენაზეც ყოფილიყო თარგმანი, თუმცა, ვინაიდან პატივს სცემდა თავის კოლეგებს, მოხსენებას განაგრძობს იმ ენაზე, რომელიც ითარგმნებაო. თუ არ ვცდები რუსულად განაგრძო, რომლიდანაც ითარგმნებოდა...

ასე ამხილა ქართველმა მეცნიერმა სომეხი ყალბისმქმნელები და სემინარის ცუდი ორგანიზატორები...

თუმცა, გასულა ერთი წელი, თუ ცოტა მეტი, საფრანგეთიდან ლევან მენაბდემ გამოწერით მიიღო ყოველწლიური სამეცნიერო ჟურნალი, რომელშიც იბეჭდებოდა ახალი ნაშრომები ძველი ლიტერატურის დარგში... ჟურნალში სწორედ ის „გამოკვლევა“ იყო გამოქვეყნებული, რომელიც ბატონი ლევანის შიშით ამოიღეს სიმპოზიუმის პროგრამიდან...

... თუმცა, რაც უნდა წეროს ზოგიერთმა სომეხმა „მეცნიერმა“, რაც უნდა ამტკიცოს, რომ ცურტავში სომხები ცხოვრობდნენო, მაინც საყოველთაო ჭეშმარიტებაა, რომ ქვემო ქართლი, სომხურად - ვრაცდაშტი (ქართველთა ველი), ქართული ტერიტორია იყო მუდამ (სხვათა შორის, ლორეს ჩათვლით, რომელიც ბოლშევიკებმა გადასცეს სომხებს), ქართული არის და ქართული იქნება. სომხები კი კალიფორნიის შტატშიც მრავლად არიან, მაგრამ კალიფორნია ამერიკის შეერთებული შტატების ტერიტორიაა. და სხვათა შორის, კალიფორნიელი უილიამ საროიანი ამერიკელი მწერალია და არა სომეხი მწერალი, მით უმეტეს, სომხურენოვანი მწერალი. მან გაამდიდრა ამერიკული ლიტერატურა და არა სომხური.

იაკობ ხუცესი კი დიდი ქართველი მწერალია, ეროვნებითაც, კულტურითაც და შემოქმედებითაც. მისი ნაწარმოები ქართლის ცხოვრებასა და ისტორიას ეხება და არა სომხეთისას.

თუ სომეხ ვაი-მეცნიერებს სურთ „შუშანიკის წამებისა“ და მისი ავტორის მითვისებით თავისი ლიტერატურის სიძველე დაამტკიცონ, არ გამოუვათ, როგორც ვთქვით, „წმინდა ნინოს წამება“ (და „კოლაელ ყრმათა წამება“) უფრო ძველია, დაწერილია მანამდე, ვიდრე მესროპ-მაშტოცი დაიბადებოდა და სომხურ ანბანს შექმნიდა.

იაკობ ხუცესი ქართული სახელმწიფოს, ვახტანგ გორგასლის ერთგული ქვეშევრდომი იყო, სისხლით, სულითა და გულით ქართველი...

ამ საკითხზე კიდევ ბევრი რამ მაქვს სათქმელი, ამიტომ - გაგრძელება იქნება.